Upoznajte staro Kraljevo-Ono naše nekad što bejaše

(Fotografije: Vlasništvo administratora grupe- Slike starog Kraljeva)

Teritorija na kojoj se danas nalazi Kraljevo, oduvek je zbog izvanrednog geografskog položaja i bogate prirode privlačila pažnju mnogih, pa s toga i ne čude velike migracije žitelja raznih područja ka gradu na Ibru.

Od varošice do grada iz snova

No, staro Kraljevo, prizemne kućice u Omladinskoj i Rajićevoj uliici (današnja ul. Oktobarskih žrtava), u okviru kojih su se nalazile prve porodične zanatske i trgovačke radnje, pravo “sečene” ulice sa turskom kaldrmom, kafane koje su radile do kasno u noć, ostale su u sećanju samo nekolicini najstarijih Kraljevčana ili na ponekoj retko sačuvanoj fotografiji naših baka i deka, da svedoče o duhu jednog, nama tako dalekog vremena.

• 

• 

No, da krenemo redom. Veliki procvat Kraljeva, kako u privrednom, tako i urbanističkom i društvenom smislu, usledio je nakon “gušenja” osmanske okupacije, pa mala varošica na Ibru, gotovo preko noći postaje veliki regionalni trgovački i zanatlijski centar, ali i poznata boemska četvrt za koju je važilo pravilo da “nikad ne spava”.

Nagli priliv stanovništva

Kraljevčani se, generacijski, ponose lepotom gradskog jezgra i činjenicom da su sve ulice urađene “planski” i sečene pod pravim uglom. Do kraja devetnaestog veka, u potpunosti je izgrađena mreža sa do danas zadržanim karakteristikama pravilnog ukrštanja ulica, koje polazi od centralnog gradskog trga i račva se u četiri pravca.

• 

Razvoj grada konstantno je pratio i veliki priliv stanovništva iz raznih krajeva zemlje, a dolazi i do prvih migracija iz udaljenih planinskih sela u gradsko jezgro. Ovaj “trend” u mnogo većem obimu biće prisutan nakon Drugog svetskog rata.

Male porodične zanatske radnje i prva prodavnica kajmaka u svetu

Procvat zanata i trgovine donosi i prvu bombondžijsku radnju, vunovlačaru, poslastičarnicu, prodavnicu vina, kože, čak i (verovatno prvu u svetu) prodavnicu kajmaka…

• 

U ulici Kneza Lazara (preko puta OŠ “Četvrti kraljevački bataljon” ), otvara se i prodavnica tada luksuznog delikatesa- domaćeg slatkog, omiljenog dezerta Luj Bregea, poznatog francuskog konstruktora aviona.

• 

Otvaraju se i prvi arhaični saloni sa ulepšavanje dama, preteče današnjih kozmetičkih salona, u kojima se negovala kosa i farbala kanom.

• 

Koliki je porast stanovništva usledio, možda najbolje govori podatak da je prema popisu iz 1846. godine, Kraljevo brojalo 1.022, a 1921. godine čak 10.570 stanovnika.

Mataruska Banja- turizam na prvom mestu

U ovom periodu, Mataruška Banja prima svoje prve goste, a porodične kuće se masovno preuređuju za potrebe istih. Najviše gostiju pristiže iz Vojvodine, u junu mesecu, kada se završe poljoprivredni radovi. Otvara se i prvi improvizovani bioskop, mehane, ali i prva prodavnica suvenira. U ovo vreme, krstarenje Ibrom, jedna je od vodećih atrakcija turista.

• 

Fabrika aviona, Katolička crkva i dolazak Francuza

U periodu nakon Prvog svetskog rata, u Kraljevo ponovo dolaze dani blagostanja i opšteg napretka. Industrijalizacija uzima maha, a grad poprima potpuno nov moderan izgled. Gradi se železnička radionica koja ubrzo prerasta u Fabriku vagona. Otvara se i čuvena Fabrika aviona u saradnji sa francuskom kompanijom “Brege”, u kojoj je do početka Drugog svetskog rata proizvedeno 425 primeraka aviona tipa Brege 19.

• 

Upravo u ovom periodu, Kraljevo postaje i veliki multinacionalni centar, s obzirom da dolaze radnici sa porodicama pomenutih preduzeća iz Francuske, Velike Britanije, Slovenije…

Usled njihovog dolaska, jedan deo grada i danas nosi naziv- Francuska kolonija. Gradi se i rimokatolička crkva za potrebe novih sugrađana (koji većinom ostaju u Kraljevu do izbijanja Drugog svetskog rata), jedna od najstarijih u ovom delu Srbije.

Inače, Francuska kolonija nalazila se u današnjoj Dositejevoj ulici, preko puta Fabrike aviona i srušena je sredinom sedamdesetih godina. Danas se često ovim imenom pogrešno označava prostor između Dositejeve ulice i kompleksa Zdravstvenog centra.

• 

Kafane kao simbol Kraljeva

Ono što je svakako dalo poseban pečat Kraljevu u periodu između dva svetska rata, jesu mehane i bogat noćni život. Veruje se i da su prve animir dame grada na Ibru bile redovni gosti pojedinih centralnih kafana petkom.

Sasvim sigurno, u periodu između dva svetska rata, Kraljevo postaje prva asocijacija na boemski duh, bogat noćni život i “živu” muziku do sitnih sati.

19 kafana samo oko Trga i pomama za pivom

Neposredno pred Drugi svetski rat, samo u užem centru grada, oko današnjeg Trga srpskih ratnika, radilo je čak 19 kafana, koje su, takođe, velikom brzinom “nicale” na periferiji grada, ali i u ponekim udaljenim selima.

• 

Za razliku od vina koje je uvek bilo dostupno gostima, često je bilo nestašice piva, koje se konjskim zapregama u velikim buradima donosilo iz tada daleke Istočne Srbije. Sokovi se u većini mehana nisu služili, ali je ratluk uz čašu vode, ostao iz osmanskog doba, predstavljao znak dobrodošlice.

Sećanje na “Belu ružu” – prvu kraljevačku kafanu

Verovatno, prva kraljevačka kafana “Bela ruža” nalazila se u Rajićevoj ulici i bila je u vlasništvu poznatog trgovca Dragoslava, koji je putujući kroz Srbiju, shvatio da Kraljevu nedostaje jedan takav objekat za predah i uživanje.

“Bela ruža” sa svojih 9 stolova i malom letnjom baštom, ubrzo postaje omiljeno mesto okupljanja “čaršijana”, a obzirom da je vodila do centra gde se u to doba nalazila velika gradska pijaca, glavno mesto okupljanja Kraljevčana svih generacija. Putnici koji su vozom dolazili u Kraljevo, takođe, ovu mehanicu nisu zaobilazili.

Hotel “Pariz” – rezervisano mesto za gradsku elitu

Za najpoznatiji ugostiteljski objekat važio je hotel “Pariz”, izgrađen 1881. godine, sredstvima više kraljevačkih trgovaca. U periodu pre Drugog svetskog rata, okupljao je imućne građane i tadašnju gradsku elitu.

• 

Ovde su se završavali mnogi (tajni) poslovi. U “Parizu” su se održavali balovi, nastupale putujuće pozorišne trupe, ali i predstavljale razne tehnološke inovacije tog vremena poput radija i bioskopa.

• 

“Zadužbina” je bila mesto okupljanja zanatlija, kod “Muse” su dolazili gurmani, a “Evropa” je bila rezervisana za gradsku mladež. Tu su i kafanice “Vardar”, “Klafis”, koje su, takođe, obeležile duh jednog vremena u gradu na Ibru, koji je, nažalost, surovo prekinut izbijanjem Drugog svetskog rata.

Dolazak fudbala i oduševljenje Kraljevčana

Početak dvadesetog veka u Kraljevo donosi i ekspanziju sporta i prve “profesionalne” sportske klubove, a najveće interesovanje građani su, očekivano, pokazali ka fudbalu.

• 

Prva lopta u Kraljevo je pristigla davne 1909. godine i predstavljala je pravu atrakciju. Doneo je konjički kapetan Delić iz Šibenika, koji je u grad na Ibru pobegao od austrijske vojske. Lopta je bila kožna, sa gumenim uloškom i kupljena je u Zemunu.

Prve utakmice na igralištu održane su u Divljem polju, koje se nalazilo prkeo puta stare železničke stanice.

Prvi fudbalski klub “Žiča” osnovan je 1919. godine. Iz ovog kluba, kasnije je i proistekla i kraljevačka FK “Sloga”.

Nezaobilazne auto-moto trke

Ono što mnogi ne znaju jeste da su prve profesionalne auto-moto trke u Kraljevu održane pre više od jednog stoleća. Više od 100 takmičara iz zemlje, među kojima su prednjačili članovi automobilsko-motociklističkog društva “Pavle Jakšić” iz Kraljeva, kroz centralne gradske ulice pokazivali su svoje trkačke sposobnosti na gradskoj kaldrmi. Posle održanih trka, tradicionalno, odlazilo se u mehane, u kojima se ostajalo do kasno u noć.

• 

Nažalost, lepi za većinu Kraljevčana i razvoj grada, naglo su zaustavljeni nemačkom okupacijom od 1941. do 1944. godine. Hiljade nedužnih civila, među kojima i deca, streljano je i ubijeno na najsurovije načine.

Razaranjem i pljačkom, grad je uništen, kao i industrijska postrojenja i imovina građana…

Kraj prvog dela…

Neki od narednih članaka posvetićemo životu u posleratnom Kraljevu, ponovnom dizanju grada iz pepela, ali i velikim migracijama kada u grad na Ibru m, trbuhom za kruhom, dolaze budući stanovnici Kraljeva sa Kosova i Metohije, Sandžaka, okoline Tutina, Sjenice, Novog Pazara, u nešto manjem broju, žitelji Bosne i Hercegovine, Makedonije i Crne Gore, prvenstveno sa teritorije današnjeg Berana i Kolašina.

Ovim putem se zahvaljujemo svim saradnicima koji su pomogli da dođemo do raznih detalja, a tiču se svakodnevice u Kraljevu između dva svetska rata, a posebno administratorima Facebook grupe “Slike starog Kraljeva”, koji su nam nesebično ustupili fotografije na korišćenje.

Jovana Ristić